Wprowadzenie do polskiego modernizmu
Polski modernizm architektoniczny to niezwykle ważny rozdział w historii polskiej architektury, który rozwijał się przede wszystkim w okresie międzywojennym (1918-1939). Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, Polska stanęła przed wyzwaniem budowy nowoczesnego państwa i stworzenia nowej tożsamości narodowej, co znalazło odzwierciedlenie również w architekturze.
Modernizm w Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich, charakteryzował się odrzuceniem historycyzmu i ornamentyki na rzecz prostoty, funkcjonalności i nowych rozwiązań konstrukcyjnych. Polscy architekci, często wykształceni za granicą lub pozostający pod wpływem zachodnich trendów, tworzyli budynki, które miały odzwierciedlać nowoczesność odrodzonej Polski.
Gdynia - modernistyczne miasto z morza i marzeń
Gdynia stanowi absolutnie wyjątkowy przykład modernistycznej urbanistyki i architektury w skali światowej. Miasto zostało zbudowane niemal od podstaw w latach 20. i 30. XX wieku jako nowoczesny port morski niepodległej Polski. Powstało na terenach niewielkiej rybackiej wioski i w ciągu kilkunastu lat przekształciło się w nowoczesne miasto portowe.
Centrum Gdyni zostało zaprojektowane zgodnie z ówczesnymi trendami urbanistycznymi, z szerokimi arteriami komunikacyjnymi, przestrzennymi placami i funkcjonalnym układem dzielnic. Modernistyczne budynki, które powstały w tym okresie, charakteryzują się prostymi, geometrycznymi formami, płaskimi dachami, zaokrąglonymi narożnikami i poziomymi pasami okien.
Do najważniejszych przykładów modernistycznej architektury Gdyni należą: Budynek ZUS (obecnie Urząd Miasta), zaprojektowany przez Romana Piotrowskiego, Budynek Banku Polskiego autorstwa Stanisława Filasiewicza, Dom Żeglarza Polskiego projektu Bohdana Damięckiego oraz liczne kamienice przy ulicach Świętojańskiej, 10 Lutego i 3 Maja.
W 2015 roku śródmieście Gdyni zostało uznane za Pomnik Historii, co podkreśla wyjątkową wartość tego zespołu urbanistycznego.
Warszawa - modernizm stolicy
Warszawa jako stolica odrodzonego państwa polskiego stała się naturalnym centrum rozwoju nowoczesnej architektury. W okresie międzywojennym powstało tu wiele wybitnych realizacji modernistycznych, reprezentujących różne nurty tego stylu - od wczesnego funkcjonalizmu po monumentalny klasycyzujący modernizm końca lat 30.
Jednym z najbardziej znanych przykładów warszawskiego modernizmu jest gmach Prudentialu przy placu Powstańców Warszawy, który przez wiele lat był najwyższym budynkiem w Polsce i jednym z najwyższych w Europie. Ten 16-piętrowy drapacz chmur, zaprojektowany przez Marcina Weinfelda, został ukończony w 1934 roku i stanowił symbol nowoczesności Warszawy.
Inne wybitne przykłady modernizmu w stolicy to: Gmach Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (obecnie Ministerstwo Edukacji Narodowej) projektu Zdzisława Mączeńskiego, osiedle WSM na Żoliborzu zaprojektowane przez Barbarę i Stanisława Brukalskich, oraz Dom bez Kantów przy ulicy Mickiewicza autorstwa Bohdana Pniewskiego.
Niestety, wiele modernistycznych budynków Warszawy zostało zniszczonych podczas II wojny światowej. Te, które przetrwały, stanowią dziś cenne świadectwo przedwojennej architektury miasta.
Katowice - modernizm śląski
Katowice są wyjątkowym miejscem na mapie polskiego modernizmu. Po przyłączeniu części Górnego Śląska do Polski w 1922 roku, miasto stało się stolicą autonomicznego województwa śląskiego i ważnym centrum administracyjnym i gospodarczym. Władze nowego województwa chciały podkreślić polski charakter tego terenu poprzez nowoczesną architekturę.
Najbardziej charakterystycznym przykładem katowickiego modernizmu jest monumentalny gmach Sejmu Śląskiego i Urzędu Wojewódzkiego, zaprojektowany przez Kazimierza Wyczyńskiego, Ludwika Wojtyczkę, Stefana Żeleńskiego i Piotra Jurkiewicza. Ukończony w 1929 roku budynek był wówczas największym gmachem administracyjnym w Polsce.
Innymi wybitnymi realizacjami modernistycznymi w Katowicach są: Dom Powstańca Śląskiego projektu Tadeusza Łobosa, budynek Filharmonii Śląskiej autorstwa Karola Schayera oraz modernistyczne kamienice przy ul. Podchorążych, zaprojektowane przez Tadeusza Michejdę.
Katowicki modernizm wyróżnia się monumentalizmem i wykorzystaniem nowych materiałów, takich jak żelbet, szkło i stal, ale często nawiązuje również do lokalnej tradycji poprzez zastosowanie cegły klinkierowej jako materiału wykończeniowego.
Kraków - między tradycją a nowoczesnością
Kraków, jako miasto o bogatej historycznej tkance urbanistycznej, był miejscem, gdzie modernizm wkraczał nieco ostrożniej niż w miastach budowanych od podstaw. Niemniej jednak, i tutaj powstało wiele znaczących realizacji modernistycznych, często harmonijnie wkomponowanych w historyczny kontekst.
Jednym z najważniejszych przykładów krakowskiego modernizmu jest Biblioteka Jagiellońska, zaprojektowana przez Wacława Krzyżanowskiego i ukończona w 1939 roku. Budynek ten, o monumentalnej formie z charakterystycznymi rytmicznymi podziałami elewacji, łączy cechy funkcjonalizmu z klasycyzującymi tendencjami późnego modernizmu.
Inne znaczące przykłady modernizmu w Krakowie to: Dom Plastyków przy ul. Łobzowskiej projektu Adolfa Szyszko-Bohusza, kamienice przy Alejach Trzech Wieszczów oraz budynki Akademii Górniczo-Hutniczej zaprojektowane przez Sławomira Odrzywolskiego i Wacława Krzyżanowskiego.
Krakowski modernizm często charakteryzuje się stonowanymi formami i umiejętnym dialogiem z historycznym kontekstem miasta, co tworzy interesujący przykład adaptacji nowoczesnych tendencji do lokalnych uwarunkowań.
Główni twórcy polskiego modernizmu
Polski modernizm został ukształtowany przez wielu wybitnych architektów, którzy wnieśli znaczący wkład w rozwój tego stylu i dostosowanie go do polskich warunków. Oto kilku z najważniejszych twórców:
Barbara i Stanisław Brukalscy - pionierzy polskiego funkcjonalizmu, twórcy osiedla WSM na warszawskim Żoliborzu i wielu domów jednorodzinnych. Ich projekty charakteryzowały się prostotą, funkcjonalnością i nowatorskimi rozwiązaniami przestrzennymi.
Bohdan Pniewski - jeden z najbardziej wszechstronnych architektów okresu międzywojennego, autor licznych budynków użyteczności publicznej i mieszkalnych w Warszawie, w tym Domu bez Kantów i gmachu Sądów na Lesznie.
Romuald Gutt - twórca charakterystycznego nurtu w modernizmie, łączącego nowoczesne formy z elementami tradycyjnymi, autor m.in. Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego (obecnie AWF) w Warszawie.
Adolf Szyszko-Bohusz - architekt działający głównie w Krakowie, autor modernistycznych budynków, takich jak Dom Plastyków, ale też znany z prac konserwatorskich na Wawelu.
Helena i Szymon Syrkusowie - czołowi przedstawiciele awangardy architektonicznej, członkowie grupy Praesens, propagatorzy idei społecznego budownictwa mieszkaniowego.
Dziedzictwo polskiego modernizmu dziś
Polski modernizm międzywojenny stanowi wyjątkowe dziedzictwo architektoniczne, które przez lata było niedoceniane, a czasem wręcz celowo degradowane. Dziś jednak obserwujemy rosnące zainteresowanie tą architekturą zarówno wśród badaczy, jak i szerszej publiczności.
W ostatnich latach podjęto wiele inicjatyw mających na celu dokumentację, ochronę i popularyzację modernistycznego dziedzictwa. Powstają szlaki turystyczne (jak Szlak Modernizmu w Gdyni), publikacje, wystawy i projekty badawcze poświęcone tej tematyce.
Mimo to, wiele cennych obiektów modernistycznych wciąż jest zagrożonych przez niewłaściwe remonty, termomodernizacje czy wręcz wyburzenia. Dlatego tak ważna jest edukacja i uświadamianie społeczeństwa o wartości tego dziedzictwa.
W ArchJaduse organizujemy wycieczki szlakiem polskiego modernizmu, które cieszą się coraz większym zainteresowaniem. Zapraszamy do odkrywania tego wyjątkowego rozdziału w historii polskiej architektury - świadectwa czasu, gdy Polska po odzyskaniu niepodległości budowała swoją nowoczesną tożsamość.